Stara kapliczka i niewidzialny zabytek

Próba odtworzenia dziejów tajemniczej, opuszczonej kapliczki z Żukowa, zarazem pasjonująca wyprawa w przeszłość owej miejscowości.

Kapliczka w roku 2016. (fot R.Jarosiński)

Pewne 83 lata…

Kapliczka położona jest w Żukowie, w pobliżu dworu z przełomu XIX/XX wieku i zabytkowego parku. Frontem zwrócona jest w kierunku drzwi dworu, jednak znacznie od niego oddalona. Można na tej podstawie przypuszczać, że w obecnej formie powstała w podobnym okresie co dwór. Został on wybudowany dla rodziny Chylewskich, posiadającej Żuków na przełomie XIX i XX wieku. W 1916 dwór został gruntownie przebudowany.⁽¹⁾

Kapliczka murowana, ok. 2,7 m wysokości, o kształcie okrągłym, otynkowana i pomalowana na biało. Obecnie opuszczona, mocno zaniedbana. Zwieńczona była niewielkim krzyżem z postacią Jezusa, którego obecnie brak (krzyż ten ostatni raz widziałem w marcu 2014). Brak w jej wnętrzu śladów po figurce czy obrazie, zostały tylko 3 odciśnięte w betonie wklęśnięcia na każdą ze stron (miejsca na oświetlenie?). Tynkowanie kapliczki jest raczej niedbałe i najprawdopodobniej nie jest pierwotne. Duża ilość gruzu wokół kapliczki może wskazywać, że uległa ona w przeszłości znacznej degradacji i przebudowie, a tynk jest stosunkowo nowy. Możliwe też, że wznosiła się na cokole (podmurówce), który uległ zniszczeniu, jakkolwiek również on musiałby funkcjonować przed obecnym tynkiem, który jest wykończony do gruntu (wyraźne nierówności).

Widok kapliczki z 2012 roku od strony Bzury. Kapliczka zwieńczona była jeszcze krzyżem. Widać też wyraźnie gruz jaki wokół niej jest wyorywany. Zdjęcie ze zbiorów autora.

Próżno szukać na kapliczce jakiejkolwiek inskrypcji czy daty, a nawet miejsca po jakiejś dodatkowej tablicy z takimi informacjami. Źródła w postaci map wskazują, że powstała w okresie międzywojennym. Kapliczka nie znalazła się na mapie WIG z 1929 roku w skali 1:100 000 (w terenie sprawdzona w 1919!), choć co do zasady były one w tej skali zaznaczane. Pierwszym pewnym potwierdzeniem istnienia kapliczki w tym miejscu jest dopiero mapa WIG z 1936 roku (w terenie sprawdzana w 1934 r.). Poniżej fragment mapy z zaznaczonym folwarkiem Żuków (dworek i park) oraz kapliczką (krzyż no osi siatki kartograficznej). Teoretycznie zestawienie tych dwóch map powinno zamykać temat wieku kapliczki, dając przybliżony okres jej powstania między 1919 a 1934 rokiem, jednak…

Fragment mapy WIG 1:25000 z 1936 r. (karta P39-S30-I MŁODZIESZYN) Źródło: mapywig.org

Zastanawiające jest położenie kapliczki z dala od drogi czy zabudowań, które są typowymi miejscami dla budowli kultowych nie licząc miejsc pamięci. Wyrażenie tych wątpliwości mojemu wujowi (rocznik 1930), stało się bodźcem do wspomnienia przekazów jakie usłyszał od mieszkańców wsi w młodości. Kapliczka mianowicie miała znajdować się pierwotnie przy drodze biegnącej na obecny Zwierzyniec… przez most na Bzurze. Nieistniejących budowle, których istnienie odcisnęło ślad w usytuowaniu przestrzennym innych obiektów nazywa się niewidzialnymi zabytkami. I tak nasz niewidzialny zabytek, którego jedyny śladem miałoby być usytuowanie kapliczki w terenie stał się kolejnym celem poszukiwań.
Ze względu na ułatwiony dostęp do map w internecie dosyć szybko poszukiwania mostu na tym obszarze zakończyło się sukcesem, jednak znacząco przesunęło historię kapliczki w czasie. Pierwszymi mapami z umieszczoną drogą przez Bzurę na wysokości Żukowa są opracowane przez Karola de Perthées [1740-1815], mapy województw w skali 1:225 000 z 1806 roku. Drogę tą zawierają „Mappa szczegulna Woiewodztwa Płockiego i Ziemi Dobrzynskiey” oraz „Mappa szczegulna Woiewodztwa Rawskiego„. Niestety pierwsza z nich jest nieczytelna z powodu zasłonięcia rzeczonej drogi przez margines mapy natomiast drugiej nie udało mi się znaleźć w jakości umożliwiającej odczytanie umieszczonych symboli. Możliwe jednak, że w tym czasie mostu jeszcze nie było, a oba brzegi Bzury łączył bród.
Pierwszą mapą z oznaczonym mostem okazała się „Topograficzna Karta Królestwa Polskiego” zwana „Mapą Kwatermistrzostwa” w skali 1:126 000 z pierwszej połowy XIX wieku. Prace nad tą mapą trwały od 1822 roku do wybuchu Powstania Listopadowego w komórce Kwatermistrzostwa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Do tego czasu ukończono niemal 33 arkusze, podczas gdy pozostałe (na mapę składa się ich 59) dokończono w ramach Korpusu Topografów w armii rosyjskiej. Pomiary do mapy zakończono w 1839 roku, a w 1843 po raz pierwszy ją wydrukowano. Jako, że nie udało mi się ustalić czy arkusz dla obszaru Sochaczewa powstał w pierwszym okresie (do powstania listopadowego) czy też tym późniejszym, pozostało mi przyjąć, że mapa przedstawia stan dla pierwszej połowy XIX wieku.
Rozbudowana legenda mapy pozwala umiejscowić w Żukowie most drewniany przez Bzurę, za którym droga rozgałęziała się w kliku kierunkach, a na wprost biegnie do niezbyt odległej cegielni. Na sąsiednim brzegu Bzury powyżej mostu oznaczono także młyn wodny. Dwór w Żukowie został umiejscowiony na mapie tuż przy drodze, choć całkiem możliwe, że w rzeczywistości było to miejsce w jakim znajduje się obecnie (odwzorowanie w tej skali nie daje pewności). Próżno szukać jednak jakichkolwiek krzyży i kapliczek w granicach Żukowa, mimo iż na mapie można je znaleźć w innych miejscowościach.

Fragment Mapy Kwatermistrzostwa 1:126 000 z 1843 r. (karta K3S3 Płock) Źródło: mapy.ziomal.org

    Ustalenie do kiedy most w tym miejscu stał pomogłoby wykreślić ramy dla wieku kapliczki. Nie udało mi się jednak dotychczas znaleźć późniejszych map z zaznaczonym mostem w Żukowie. Jakkolwiek wynika to z ogólnego problemu odnalezienia dobrych map dla tego obszaru z drugiej połowy XIX czy początku XX wieku. Następną dobrą mapą do jakiej udało mi się dotrzeć jest dopiero niemiecka mapa w skali 1:100 000 z 1915 roku, na której mostu w Żukowie już nie ma.
Do tematu będę jeszcze wracał w miarę zdobywania nowych informacji.

⁽¹⁾ P. Godlewski „Żuków” Dostęp online: http://dwory.rybno.waw.pl/zukow.htm [25-06-2017]

autor:Adrian Kluczyk

.

.

.